रेहने को सदा दुनिया में आता नहीं कोई...

आप जैसे गये, वैसे भी जाता नहीं कोई..!!

खरतर एरवी डिसेंबर महिना म्हणजे कसला गोडीगुलाबीचा वाटतो. वातावरणात पसरलेले धुके, हवेत पसरलेला गारवा आणि मनात भरून उरलेला आजवरच्या डिसेंबर आठवणींचा मंद मंद गंध. ''जाडो कि नरम धूप और आंगण में लेटकर....'' वगैरे आठवाचे दिवस. यंदाचे वर्ष मात्र अशा स्वप्नील वातावरणाचे नाही. यंदा ऐन थंडीत थरथरत्या हाताने अग्नी द्यावी लागलेल्या सासऱ्यांच्या स्मृतींचे तर ऐन डिसेंबरमध्ये अचानक झटकन निघून गेलेल्या दोन जिवापासच्या मैत्रिणीना आक्रंदत हाक मारत जाणाऱ्या क्षणाक्षणाच्या हिशोबाचे.

गेल्या महिन्याच्या शेवटाला दीर्घ आजारपणाने सासरे सोडून गेले. मागे सोडून गेले भरलेपुरले कुटुंब आणि अनेक छोट्याछोट्या गोष्टी. त्यांची पुस्तके, वेगवेगळ्या रंगाच्या पेनांचे सेट, दैनिक हिशोब लिहिण्याची सवय असल्याने हिशोबाच्या भरलेल्या अगणित डायऱ्या.. त्यांचा पंचा, काही रुमाल, त्यांचे हौसेने शिवलेले सूट आणि पैसे ठेवायची पर्सपेक्षा जराशी मोठी अशी बॅग. सासुआई गेल्या होत्या तेव्हा त्यांच्या आठवणीसाठी आम्ही सगळ्या घरातल्या स्त्रियांनी त्यांची एकेक साडी ठेवून घेतली होती. बाबूजींच्या आठवणीतले काय ठेवावे बरे... मला पुस्तके पुरे आहेत पण इतरांच्या हिस्श्याला तेही नाही. कारण पुस्तके काही फार कुणाला नको असतात. त्यांच्या दैनंदिन खर्चाच्या हिशोबाने भरलेल्या डायऱ्या देखील खरतर आयुष्याचे गणित शिकवणाऱ्या. भूतकाळातून आजच्या या क्षणापर्यंत पोचण्याच्या त्या पाऊलखुणाच तर आहेत. मार्गातले सगळे खाचखळगे, अडथळे, खड्डे, पोकळी या सगळ्यांचा जणू ब्लू प्रिंटच. नीट वाचले तर एकेका पानावर तो महिना कुठल्या आणि किती अडचणींचा होता किंवा आनंदाचा; त्या त्या वेळेच्या भावना त्या त्या पानांवर शिंपडलेल्या दिसतील आणि इतिहास बोलका होईल. शिवाय आता उरलेत त्यांची तत्त्व, त्यांचे सत्व आणि आम्हा सगळ्यांना देऊन गेलेले भरभरून आशीर्वाद. निघून गेलेली माणसेही खूप काही ठेवून गेलेली असतात. घेतले तर ओंजळ भरून जाईल, तरीही त्यांच्या विना सगळंच अपुरं राहील अशी स्थिती.. आपण मात्र घेतानाही कमी पडतो.

Rashmi Paraskar

रश्मी गेली. गेली म्हणजे काय ? म्हणजे तिच्या घरी गेलो की ती दिसणार नाही. खरंच दिसणार नाही ? तिचं वावरणारं शरीर कदाचित दिसणार नाही पण तिच्या घरातल्या कोपऱ्याकोपऱ्यात तिनं जीव ओतून ठेवलाय त्यात तर ती दिसत राहणार आहे. एकेक वस्तू हौशीनं घेतलेली, खूप निगुतीनं सजवलेली. कणाकणात तिचा श्वास जाणवेल इतकी ती भिनली आहे त्या घरात. रश्मीच्या घराबाहेर गुलाबी-जांभळ्या कांचनच्या फुलांचं झाड आहे. सुरुवातीला म्हणजे आठ-नऊ वर्षांआधी तिच्या घराचा पत्ता पटकन सापडायचा नाही. मग रश्मीच्या घराची खून म्हणजे ते लगडलेलं कांचनच्या फुलांचं झाड. मुख्य रस्त्यापासून तिच्या घराच्या गल्लीत नुसतं वाकून पाहिलं तरी ती सगळी फुलं आनंदाने डोलताना दिसायची. रश्मीचं घर आणि कांचनची फुलं हे समीकरण इतकं दाट डोक्यात बसलं की नंतर जिथेजिथे कांचनची ती गुलाबी-जांभळी फुलं दिसतील तिथे रश्मीच आठवत राहणार. म्हणूनच मी तिला 'कांचनच्या फुला' म्हणत असे. तिची माझी ओळख नऊ वर्षांआधी सकाळ कार्यालयातली. तेव्हा मी ''मी'' नावाच्या पुरवणीची सहाय्यक संपादक म्हणून काम पाहत होते. त्यात तिचे लेख यायचे. आधी ते घेण्यासाठी, नंतर विषयांवर चर्चा म्हणून बोलणं व्हायचं. मी ''तनिष्का'' साठी महिलांच्या सक्षमीकरणाच्या क्षेत्रात काम करते आहे माहिती झाल्यावर महिलांच्या नेटवर्कच्या मदतीच्या निमित्ताने नंतर छान मैत्री झाली. खूप कामे एकत्र केली. सगळ्या जगात ''मी टू'' गाजत असताना आम्ही नागपुरात एक आगळावेगळा कार्यक्रम आयोजित केला. आकाशवाणी, रेडिओ, बातम्यांसाठी काम केले. उमरेडच्या बलात्कार प्रकरणात आमच्या उमरेडच्या महिलांच्या नेटवर्कची चांगली मदत झाली. आम्ही एकत्र फुटाळा तलावावर आंदोलन-निदर्शने केली. विद्यार्थ्यांसाठी काम केले. दोनेक महिन्याआधी रेल्वे ऑफिसला जाऊन चंद्रपूरला जाणाऱ्या रोज अपडाऊन करणाऱ्या महिलांना ट्रेनच्या वेळेत झालेल्या बदलांचा त्रास होता. त्या वेळा बदलण्यात यश मिळाले. या सगळ्या स्मृतीत रश्मी जिवंत आहे. तिने केलेल्या मी करत असलेल्या अनेक लिखाणाच्या बाबत आम्ही फार गहिरी चर्चा करत असू. त्यावेळी तिच्या विचारांनी माझ्यात आणलेल्या बदलांत ती जिवंत आहे. माझ्या तब्येतीच्या काळजीपोटी ज्या कळवळीने ती मला रागवत असे...मी स्वतःची काळजी घ्यावी म्हणून ज्या पोटतिडकीने मला समजावत असे तिची ती आत्मीयता मरून जाऊ शकत नाही. माझ्याशी मैत्री झाल्यावर कामाच्या निमित्ताने नंतर ज्या ज्या माणसांशी मी तिची ओळख करून दिली त्या सगळ्यांशीही तिने फार जिव्हाळ्याचे संबंध जपले. ती प्रत्येक मैत्रीण तिच्या जाण्यानं गहिवरते आहे.

Supriya Ayyar

सुप्रिया ताईंचे काय बोलावे. त्यांचे ममत्व जवळून लाभले हे सुदैव. त्यांचे घर माझ्या ऑफिसच्या जवळ त्यामुळे अनेकदा कुठकुठल्या निमित्ताने त्यांच्या घरी जाणे होतंच राहायचे. त्यांना माझ्या लिखाणाचे किती कौतुक होते काय सांगू. पुस्तक वाचून झाले तेव्हा हळव्या मनाने गालावरून हात फिरवत एक गुणी लेखिका सापडली म्हणत जवळ घेतले होते. माझ्या पुस्तक प्रकाशनाला अध्यक्ष होत्या.. तेव्हाही खूप खूप भरभरून बोलल्या होत्या. माझ्या मागे कुणाकुणाला कौतुक सांगायच्या ते पोचायचे माझ्यापर्यंत तेव्हा फार आदर वाटायचा त्यांचा. स्वतःलाच मिरवत बसण्याचा जमाना असताना कोण कुणाचे मागे इतके कौतुक करत बसते बरं? अभिव्यक्तीच्या निमित्ताने अनेक कार्यक्रमात सोबत होतो तेव्हा त्यांच्यातली विनयशीलता रुजुता अनुभवली. वर्धेच्या साहित्य संमेलनात जाताना आणि एकदा अभिव्यक्तीच्या एका कार्यक्रमासाठी असे दोनवेळा एकत्र प्रवास केला. तेव्हा त्यांना आम्हा तरुणाईसोबत तरुण होताना पाहिले. अगदी मस्ती करत आम्हा सर्वांना खळखळून हसवले त्यांनी. गेल्या वर्षी माझ्या दिवाळी अंकाच्या संपादक व्हाल का विचारले तेव्हा नम्रपणे म्हणाल्या सगळी मेहनत तू करणार मग मला का इतका मान देते. पण माझा आग्रह बालहट्ट समजून मोडला नाही त्यांनी, हसत स्वीकारला. सगळ्या प्रोसेसमध्ये पूर्ण ऊर्जेने सोबत राहिल्या. एकेक लेख, सगळ्या कथा कविता जातीने वाचल्या. तासनतास चर्चा करायचो आम्ही. त्या मृदू भाषेत बदल सुचवायच्या. अगदी अंकांना मिळालेल्या पुरस्कारांसाठी देखील सगळं क्रेडिट मलाच देऊन तोंडभरून कौतुक करत राहायच्या, खूप लाड केले त्यांनी माझे. मी त्यांना भेटायला जाणार म्हंटले की मी घाईत असते नेहमी, हे माहिती होते त्यांना मग आधीच माझ्यासाठी वाटीत खायला तयार करून ठेवायच्या.. मला फेणी आवडली म्हणून दुसऱ्यावेळी घरी न्यायला काढून ठेवली. म्हणजे मला पळवाटच ठेवायच्या नाहीत.. इतका जीव लावायच्या. माझ्या कामांबाबत सखोल विचारायच्या माझी धावपळ पाहून त्यांना त्यांचे नोकरी करतानाचे दिवस आठवायचे, त्या किस्से शेअर करायच्या, आम्ही रंगून जायचो...

किती बोलावं आणि कायकाय ?

ही जाणारी जिवापासची माणसे त्यांनी दिलेल्या अनुभवांतून आपल्याला आलेल्या अनुभूतीमधून मनात खोलवर शिल्लक राहणार आहेत. त्यामुळे हे सगळे आता नाहीत हे कुणी कितीही पटवून दिले तरी ते आहेत हे पटवून द्यायला, दाखवायला निदान माझ्याकडे तरी हजार जागा आहेत. माणूस म्हणजे केवळ शरीर असू शकत नाही... शरीरापलीकडे तो जसा वागतो, जे वाटतो, जिथे जिथे अस्तित्व सांडत राहतो, जीव ओतत राहतो, तितका तितका शिल्लक उरतो. मनामनात शिरून राहतो तेवढाच खरा माणूस असतो बाकी सगळं वरवर चिकटलेले पापुद्रे....

आणि हे जे काही उरलेले असते हे कधीच संपत नाही, संपूच शकत नाही.