विस्मृतीचा शाप ...

 विस्मृतीचा शाप ... 

अंधारलेल्या एखाद्या बोगद्यात शिरावे 

आणि एक एक पाऊल पुढे चालताना 

घूप्प अंधार गवसत रहावा ... 

आकाश, जमीन, प्रकाश 

आणि सजीवांचे भास-आभास 

सगळंच दूर-दूर पुसट होत, 

ठिपका होत नाहीसे होईपर्यंत येऊन पोचावे .. 

नाव, गाव ओळख मिटू लागावी, 

भूत, वर्तमान भविष्याचा संदर्भच कळू नये 

माणसांच्या भेटण्याच्या, त्यांच्या निघून जाण्याच्या,  

घट्ट झालेल्या नात्यांच्या, निसटलेल्या हातांच्या कथा, 

कणकण आनंद, क्षणक्षण दुःखाच्या व्यथा.. आणि

या सर्वात धडपडत तगून-जगून दाखवण्याच्या निष्ठुर प्रथा ..बाष्प होऊन उडून जाव्यात  ..

 रंग, गंध, दृष्टी, स्पर्शाच्या पलिकडे कुठेतरी

वैचारिक, बौद्धिक- मानसिक आंदोलनं

गहिवरलेली स्पंदनं ... विरावीत 

इच्छा-आकांक्षा,अपेक्षांची वाफ व्हावी.  

अनोळखी होत जावे सारे,

आपण चालत रहावे...

अंधाराच्या पटलावर पुढे चमकताना दिसेल काहीतरी

धाव घेऊ नये मृगजळ असेल ते ..

काळाकभिन्न परिसर, फसव्या दिशा 

अनिश्चित अंतरे, अनाकलनीय स्थिती 

अनासक्त प्रवास ... आणि 

अनवट भिवतीच्या अंधार वाटा .. 

कुठे घेऊन जातील... ?

बोगदा अनादी नसतो तसा अनंतही नसतो..

अफाट नसतो आणि अथांगही नसतो .. 

आपण चालत राहावे ... 

प्रकाशाचे किरण चमकून शेवटचे टोक गाठेपर्यंत

आकाश, जमीन, वारा, गवताची हिरवी गार कुरणं 

आणि सजीवांचे भास-आभास परत मिळवेपर्यंत 

पुन्हा गाणी स्फुरेपर्यंत, पुन्हा सूर फुटेपर्यंत 

चालत राहावे .. अनिमिष .. 

बोगद्यातून बाहेर पडलो की मात्र ..  

मन निष्ठूर अन बुद्धी निबर होण्याआत 

भावनांचा चोळामोळा अन संवेदनांचा पाचोळा होण्याआत..

मागून घ्यावा बोगद्यातील भोगकाळाला 'विस्मृतीचा शाप' ... 

© रश्मी पदवाड मदनकर

२ विरोधाभासी अनुभव -

आमच्या ऑफिसजवळ म्हणजे दीक्षाभूमीच्या समोरच्या रस्त्याचे काम गेले अनेक महिने चालू आहे. ऑफिसच्या अगदी शेजारी फुटपाथवर याच रस्त्यासाठी लागणाऱ्या मटेरिअलची थप्पी ठेवलेली असायची. त्याचाच वापर करून छोटीशी अगदी एकमाणूस नीट उभेही राहू शकणार नाही इतक्या उंचीलांबीरूंदीची झोपडी बांधून एक महिला तिथे राहत असल्याचे लक्षात आले.. पुढे आणखी काही दिवसात दीक्षाभूमीच्या पुढल्या भागाला थोडं समोर गेल्यावर तशीच रस्त्याला लागणाऱ्या ब्लॉकचा उपयोग करून दुसरी झोपडी बनलेली दिसली. आधी असा समज झाला की यात राहणारे ती बाई आणि हा इसम रस्त्यासाठी काम करणारे कामगार असतील.. कामगार असले तरी इतक्याश्या जागेत हे राहत कसे असतील ही जिज्ञासा होतीच म्हणून रोज दुपारच्या जेवणानंतर आम्ही २-३ सहकारी मैत्रिणींनी तिथून फेरी मारायचा शिरस्ता सुरु केला. शिवाय रोजचाच जाण्यायेण्याचा रस्ता असल्याने नकळत आत डोकावले जाऊ लागले.
त्यात असे लक्षात आले की बाई जरा विक्षिप्त आहेत. तिला काहीतरी मानसिक समस्या असावी ती सतत कुणालातरी शिव्या घालत असते.. कुठेतरी पाहत कुणाकुणाची उणीदुणी काढत असते, अगदी सरकारला, प्रशासनाला, कामगारांनाही शिव्या घालते. आंबेडकर कॉलेजचे विद्यार्थी तर बिचकूनच असतात. ती कुणाशीही सरळ तोंडाने बोलत नाही. ती कधी त्या छोट्याश्या झोपडीत कधी बाहेर बसलेली दिसते. मारायला धावेल की काय अशी सारखी भीती वाटत राहते. पण हिची वाखाणण्यासारखी बाब अशी की ही अत्यंत नीटनेटकी राहते. व्यवस्थित स्वच्छ साडी नेसलेली, कपाळाला टिकली, हातात काचेच्या बांगड्या अगदी पायात सॉक्स आणि त्यावर चकाकत्या जाड्या तोरड्या. तिचं अंगण स्वच्छ, आत सगळं नीटनेटकं. ही स्वतःचा स्वयंपाक स्वतः बनवून खाते.. झोपडीबाहेर दोरीवर धुतलेले कपडे सुकत असतात. आत एखादी चूल असावी, इंधनाची लाकडं तिने झोपडी बाजूला जमा करून ठेवली आहेत. एकदा मी बोलायला गेले.. माझी सहकारी ती मारेल म्हणून घाबरत मला ओढत होती, तरी मी तिच्याजवळ जाऊन बोलून आले. 'आम्ही तुम्हाला काही मदत केली तर चालेल का विचारले?' मात्र सगळ्या जगावर सूड उगवायला आल्यासारखे सर्व जगाला शिव्या घालत तिने ते सपशेल नाकारले. (तिच्या अश्या वागण्याचीही काहीतरी ठोस कारणे असावीत..ती माहिती व्हायला हवीत हा विचार आता स्वस्थ बसू देणार नाहीये.)

हा अनुभव गाठीशी असल्याने पुढे असणाऱ्या झोपडीतल्या या इसमाशी बोलायची बरेच दिवस हिम्मत झाली नाही. पण जेव्हा बोलले तेव्हाचा अनुभव पूर्णतः उलट होता. एकमेकांची अजिबात ओळख नसलेली दोन टोकाची ही दोन माणसे अगदी एकमेकाविरोधी वाटलीत. ती टापटीप - हा गचाळ, ती वाचाळ-हा शांत संयमी हसरा, तिचं घर नीटनेटकं याचं पसाऱ्याचं.. ती साऱ्या जगाला दूषणं लावणारी-हा साऱ्या जगावर भाळलेला. मी विचारलेल्या सगळ्या प्रश्नांना त्याने हसत छान उत्तर दिलीत. इथे का, कसे, एकटे ? त्यावर तो जे बोलला ते अंतर्मुख करणार होतं. तो यवतमाळ जिल्ह्यातील उमरखेड जवळच्या एका छोट्या गावातून पैदल चालत इथवर आलाय. मी विचारलं घरदार नातीगोती सोडून नेमकं कशासाठी? एका वाक्यात उत्तर आलं 'गौतम बुद्ध ज्या कारणासाठी निघाले होते तेवढ्याचसाठी' .. मी स्तब्ध.

तुम्हाला काही मदत केली तर चालेल का ? त्यावर मोठ्या मनानं त्यानं होकार दिला.. त्यातली पूर्ण जेवणाचा डबा देऊन आज मी माझी पहिली इच्छा पूर्ण केली. उद्या थोडे तांदूळ आणि डाळ घेऊन जाणार आहे.
इथून बाजूलाच म्हणजे अगदी दीक्षा भूमीच्या पुढ्यात एक जख्ख म्हातारे आजोबा थेट उस्मानाबादहून एकटे आले होते, ते एकटेच रस्त्याच्या कडेला बसलेले दिसले. त्यांना एक जेवणाचा डबा दिला तेव्हा त्यांना पाणी हवं होतं. मी पाणी घेऊन गेले नव्हते या व्यक्तीला मी त्यांना पाणी हवे असल्याचे सांगितले, त्याने लगेच त्याच्याजवळचे पाणी एका स्वच्छ बाटलीत भरून त्यांना देण्यासाठी दिले. ज्याला स्वतःलाच मदतीची गरज आहे तो लगेच मोठ्या मनाने इतरांनाही मदत करतो हा अनुभव खूप मनाला भिडला.

अशी माणसे भेटत राहतात असे अनुभव येत राहतात म्हणून आपण बदलत जातो पूर्वीपेक्षा अधिकाधिक प्रगल्भ, अधिक समृद्ध होत राहतो..

- रश्मी पदवाड मदनकर

म्हणी

सत्यभामा सौंदरमल यांचा संग्रही ठेवावा असा लेख -

 #सिंदळकी_करणार्या_महिलांना_म्हणीतुन_नावं_कशी_ठेवली_जातात

#बाईने_सिंदळकी_केल्यावर_लोक_काय_म्हणतात

महिलांना नावं ठेवताना ज्या (अर्थात लोक काय म्हणतील) म्हणी वापरल्या जातात त्या कदाचित साहित्यिक भाषेत आढळणं तसं दुर्मिळ.या म्हणी मी माझ्या वस्तीत घरात ऐकत लहानाची मोठी झाले.माझ्या आजीच्या तोंडुन आमच्या शेजारी रहाणार्या बाया यांच्या तोंडुन या म्हणी सतत कानावर पडत असत यालाच #ठिवणीतल्या किंवा दलित साहित्यातील शिव्या असं ही म्हणता येईल.कोणत्या स्त्रियांवर कोणत्या म्हणी लागु होतात याबाबतची ही कंसात माहीती देण्याचा हा प्रयत्न.एखादी महीला दुसर्या पुरुषाच्या(नवरा असताना) प्रेमात पार वेडी झालेली असेल तर आणि ती या प्रेमासाठी काही ही करायला तयार असते तेव्हा तिला काय म्हणतात,

#फिरली_नार_कोषा_मार_फिरली_नार_भ्रतार_मार म्हणजेच नवरा किंवा भाऊ यांचा खून करणे (प्रियकराच्या मदतीने) ती तिच्या प्रेमाच्या आड जे येतात त्यांना ती आपले दुश्मन समजत असते आणि यात अशा महिलांना विरोध करणारे पुरूष म्हणजे एक तर भाऊ असतो किंवा नवरा असतो यालाच नाकात वारं भरलेली बाई असं ही म्हणतात. #नि_नांदीला_बारा_बुधी_अन_फुटलयं_कपाळ_बांधली_चिंधी म्हणजे जी बाई नांदत नाही तिची बूद्धी जास्त चालते ती सारखी फिरत असते ती मागचा म्होरचा कसलाच विचार न करणारी आपल्या न नांदण्यामूळे स्वतः वर लेकरांवर नवर्यावर काय परिणाम होतील,याचा जराही सारासार विचार न करणारी स्त्री या अर्थाने ही म्हण वापरली जाते.#हुरळली_मेंढी_लागली_लांडग्याच्या_मागं ही म्हण साधारणतः एखादी स्त्री एखाद्या अशा पुरुषाच्या प्रेमात पडत असते जो #बाबु_जेवला_पतर_पालथं_अन_झोकुन_देलय_गावाच्या_खाल्तं अशा व्रतीचा असतो जो एका स्त्री वर कधीच टिकुन रहात नाही अनेक स्त्रियांना फसवण्यात तो तरबेज असतो तरीही त्याच्या प्रेमात ही पार वेडी असते तिला तिचं उध्वस्त आयुष्य होणार याची कल्पना असताना देखील. #शिकविन_ते_दुखविन_अन_झोप_ण_तो_मायबाप म्हणजे म्हंजी एखादी बाई मुलगी वाईट वकटं वागायला लागली की,तिला घरातुन काही लोक असं करू नकू तसं करू नकु म्हणत #इज्जतजाईल लोकं काय म्हणतेल बाप भाऊ जीव देतेन,बहिणीचं लग्न होणार नाही,आपल्यात असं नसतं तसं वागणार्या बाया चांगल्या नसतात असं पद्धतशीरपणे संस्कार(बंधने)शिकवले जातात.तर काही लोक तिला तिच्या प्रेमासाठी मदत करतात मग यात प्रियकराची भेट घालून देणं,भेटण्यासाठी जागा उपलब्ध करून देणं प्रियकराला भेटताना तिला सर्व मदत करणं यामुळे अशा परिस्थितीत त्या स्त्रीला संस्कार शिकवणारे आवडत नसतात आणि मदत करणारे आवडत असतात.#मी_गेले_खाल्ल्या_घोणं_अन_चाव्हडीत_होते_पन्नास_जणं(खाली मुंडी अन पाताळ धुंडी) एखादी बाई,मुलगी तिच्यावर कितीही बंधणं घातली संस्कार शिकवले बाईचं आयुष्य चूल अन मुल एवढच आयुष्य असं कितीही शिकवलं तरी ती आजुबाजुला काय चाललयं हे जाणुन घेते माहीती घेत असते या अर्थाने (आजच्या परिस्थितीत) #काशा_उपटून_बावच्या_पेरणारी म्हणजे एखादी स्त्री जी मुळातच अगुचर स्वभावाची(स्वतःच्या हक्क मिळवण्यासाठी तत्पर असणारी) तिच्यावर घरात अन्याय होत असेल तर ती घरातल्या त्या सर्वाना पुरून उरत असते. #मी_नाही_त्यातली_अन_कडी_लावा_आतली ही म्हण या अर्थाने त्या बाईसाठी म्हटली जाते जी बाई दिसताना कशी साधी भोळी वचवच नाही पचपच नाही शांत स्वभाव वगैरे असं असतं पण अचानक कळतं की,तिला एखाद्या पुरुषासोबत ऊसाच्या फडात,तुरीच्या कापसाच्या पाट्यालागवत आणताना, डागवनात सरपण आणायला गेल्यावर परक्या पुरुषाबरोबर #एकावर_एक धरलं जातं.तेव्हा असं बोललं जातं #बडबडीचा_बोभाटा_अन_झिपरीमारी_झपाटा ही म्हण या अर्थाने बोलली जाते जेव्हा एखादी बाई भंडग असते मोकळं खरं बोलणारी असते ती चुकीला चुक खर्याला खरं खोट्याला खोटं ओळखुन ते स्पस्टपणे बोलुन दाखवण्याची तिच्यात धमक असते.पण तिच्या नावाचा वाईट स्त्री म्हणूनच गावभर बोभाटा होत असतो पण जिच्यावर विश्वास असतो किंवा हिला कोण इचारील ?असं जिच्याबद्दल वाटत असतं ती मात्र कार्यक्रम उरकुन येत असते.

#खाय_माझी_भाकर_अन_भोक_माझं_उखर ही म्हण एखादी बाई जी विधवा परित्यक्ता असते तरुणपणात एकटीला आयुष्य जगायचं असतं अशा वेळी ती तिला जो पुरूष हवा असतो ती त्याला कसलाही पैसा धन न मागता जवळची सर्व संपत्ती लावत असते या अर्थाने ही म्हण बोलली जाते.

#झवुन_झवून_मेली_अन_नथ_नाही_झाली

ही म्हण या अर्थाने त्या बाईसाठी बोलली जाते जी एकत्र अनेक पुरूषांसोबत प्रेमसंबध,एक दोन लग्न करते किंवा वेश्याव्यवसाय करते आणि हे सगळं करूनही तिची परिस्थिती अतिशय हालबेहाल पुर्वीसारखीच रहाते

#घालून_घोरायचं_अन_उठुन_बोम्ब_मारायचं ही म्हण या अर्थाने वापरली जाते जेव्हा बाई गडी सहमतीने संबंध ठेवतात पण जेव्हा त्यांना कुणीतरी पकडलं की मग बाईला लोक नावं ठेवतील म्हणुन यातुन सहिसलामत बाहेर पडण्यासाठी बाई मग त्या गड्यावर आळ घेते की ह्याने मला धरलं किंवा जबरदस्ती केली वगैरे #आली_अंगावर_तर_घेतली_शिंगावर. ही म्हण या अर्थाने वापरली जाते जेव्हा एखादी स्त्री स्वतःहुन एखाद्या पुरुषासोबत झोपण्यासाठी पुढाकार घेत असते आणि जेव्हा ह्या गोष्टीचा बोभाटा गावात होतो तेव्हा बाईला दोष देत गड्याला चहात पडलेल्या माशी सारखं अलगद बाहेर काढलं जातं तेव्हा,त्यो गडी हाय त्याच काय,बाईचं बळच मागं लागल्यास गडी थोडाच नाही म्हणेल!या अर्थाने ती म्हण वापरली जाते सिंदळकी लादली तर लादत असती नाही तर मग #वाळुत_मुतलं_फेस_ना_पाणी अशी गत होत असते असं म्हणतेत की,चोरी अन सिंदळकी झाकता झाकत नसते नाहीत तर मग #आंधळं_उरावर_घ्या_अन_भवताली_बघत #गरगर_फिरे_अन_आपुन_आपला_कंड_आपोआप_जिरे अशी गत होते अन मग #इच्च्याचं_बिर्हाड_पाठीवर म्हणल्यासारखं बाईला लेकरांबाळासहित घराबाहीर हाकलून दिलं जातं.

अशा बर्याच म्हणी आमच्या वरती मध्ये बोलताना वापरलेल्या जायच्या ज्या मी काही विसरले पण मी बोलताना काही म्हणीचा वापर करते.अर्थात या म्हणी वापर महिलांचं दमन करण्यात मोठी भुमिका निभवतात या म्हणी आधारेच महिलांना बंधनात ठेवलं जातं कारण या म्हणीतुन बायांनी सिंदळकी केली तर लोक काय म्हणतील याचा अर्थबोध होतो. बाकी महिलांच्या भावना दुखावण्याचा अजिबात हेतू नाही आजही खेडेगावात महिलांच्या कानावर या म्हणी शब्दाच्या कमी शिव्यांच्या स्वरुपात जास्त पडतात....

सत्यभामा सौंदरमल

निर्धार सामाजिक सेवाभावी संस्था

बीड

दिनांक 16/9/2020

Like

Comment

Share